Məqalələrim

Konstuktiv təlim əsasında aparılan tarix dərslərində interaktiv metodlardan istifadənin səmərəliliyi.

     
                                    

                            Rüstəmova Gültəkin

                                                                       S.Bəhlulzadə adina Xarici Dillər

                                                                       Təmayüllü gimnaziyanın

                                                                      müəlliməsi

                                                    gultekin_xdtg@box.az

 Açar sözlər: baza bilikləri ,  tarixi hadisələrin inkişaf mərhələləri, tarixin tədrisi metodikası, təlimin inkişafı mexnizmləri, konstruktiv təlim metodu, konstruktiv yanaşma.

Ключевые слова: базовые знания, этапы развития исторического события, методика преподавания истории,  механизмы развития обучения, конструктивный  метод обучения, конструктивный подход.

Key worlds:  basic knowledge of the historical stages of development of events, methods of teaching history, mechanisms of learning, constructive learning method, a constructive approach.

Tarix fənninin tədrisi metodikası kifayyət qədər ciddi prosesdir. Davamlı olaraq yenilənən və hərəkətdə olan tarixi komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsindən ortaya müxtəlif nəticələr çıxır. Bu nəticələrin tədris prosesində şagirdlər tərəfindən necə mənimsənilməsi günümüzdəki öyrənmə və öyrətmə məqsədlərinin düzgün qoyulmasından aslıdır. Pedaqoji prosesin təşkilinin səmərəliliyi təhsil və  onun inkişaf nəticələri ilə təsdiq edilir. Tarix fənninin təlim məqsədlərini gerçəkləşdirərkən təlimə cəlb edilmiş şagirdlərin yaş səviyyələrini də  nəzərə almaq zəruridir. Yuxarı siniflərə keçdikcə onların aldıqları  baza biliklərilə yanaşı bu və ya digər tarixi məlumatlardan nəticələr çıxarmaq, hadisələri  təhlil etmək kimi qabiliyyətlər də formalaşır. Dərsin məğzi - öyrənmə  prosesinin məcburi konponentidir. Tarixi hadisələrin inkişaf mərhələləri bir-birini əvəz etdikcə bu hadisələrin öyrənilməsi metodikası da fərqli yanaşmalar tələb edir. Tarixi şəxsiyyətlər və ya tarixi hadisələrin eyni yanaşmadan tədris edilməsi çox vaxt istənilən nəticənin əldə edilməsinə yardımçı olmur. Keçmişdə baş verən hadisələrin öyrənilməsi kifayət deyil. Tarixin tədrisi metodikası həm də şagirdlərdə düşünmək  qabiliyyəti inkişaf etdirməlidir ki, onlar bu hadisələrin həm də müasir dövrdə hansı nəticələr verdiyini  görə bilsinlər. Bunun üçün də tarix dərslərini təşkil edərkən  müxtəlif  təlim metodlarından istifadə etmək  lazımdır.

Proqramları və dərslikləri ənənəvi  üsulda tərtib edilən siniflərdə hələ də bəzi hallarda şagirdlərin passivliyi ilə qarşılaşırıq. Aşağı siniflərdən fəal dərs metodları tətbiq edilmədiyi üçün bu şagirdlərin düşüncə tərzi də fərqli inkişaf edir.

Təhsil sahəsində aparılan islahatlar nəticəsində respublikamızda müxtəlif istiqamətlərdə təlimin inkişafı mexnizmləri meydana çıxmışdır. Bu mexanizmlərdən biri də şagirdlərin idrak fəaliyyətinin fəallaşdırılması mexanizmləridir. 

Tarix fənni  təliminin metodoloji məqsədlərindən biri də  sinifdə şagirdlərin idrak fəaliyyətinin təzahürü üçün  şəraitinin yaradılmasıdır. Bu məqsədin reallaşdırılması  yollarına nəzər salaq:

·   müəllim məsələnin həllində problemli – düşündürücü  vəziyyət yaradır;

·   şagirdlərə baza biliklərinə əsaslanan və şəxsi təşəbbüsləri  ilə əldə etdikləri bilikləri açıqlamalarına  şərait  yaradır;

·   hər bir dərsin qurulmasını və  planını şagirdlərlə ilə müzakirə edir;

·   sinifdə hər bir  şagirdə üçün maraq doğuran atmosfer yaradır;

·   şagirdləri əldə etdiyi nəticələri faktlarla sübuta yetirməyə həvəsləndirir;

·   səhv etmək qorxusu olmadan  öz fikirlərini sərbəst ifadə etməyə həvəsləndirir;

·   yekun nəticədə  şagird öz fəaliyyət prosesini tək   və ya işlədiyi qrupla birgə qiymətləndirir.

Nəzərə alsaq ki, XXI əsr texnologiyalar əsridir,  təhsil alan   şagirdlərin İKT biliklərinə olan marağı daha da artmışdır. Müxtəlif təlim sistemləri üstəgəl İKT biliklərinin sintezindən əmələ gələn dərs prosesində iştirak etmək proqramı və dərsliyi ənənəvi üsulda tərtib edilmiş şagirdlərin də haqqıdır. Профессор Я.Я.Аьайев yazır ki: “Hягиги тялим цчцн метод вя технолоэийалар гаршыйа гойулмуш мягсяд вя шяраитдян асылы олараг сечилмялидир. Она эюря  дя мцяллимляр мягсяд вя шяраитя, фяння, мювзуйа, шаэирдлярин тяжрцбя вя билик сявиййясиня uyğun olan бцтцн тялим моделляриндян, мцхтялиф методика вя технолоэийалардан истифадя етмялидирляр. Ясас одур ки, тялим ушаглары инкишаф етдирсин, онлара дцшцнмяк, мцстягил фикир сюйлямяк, биликлярини тятбиг едя билмяк баcарыглары ашыласын, онларда цнсиййят, анлашма мядяниййяти форма­лашдырсын”  (1, с.81).

Bunu reallaşdırmaq isə bir pedaqoq kimi bizim üzərimizə düşür. Bunun üçün müəllim özünün baza bilikləri ilə yanaşı müxtəlif təlim və teninqlərdə əldə etdiyi biliklər və təcrübələr, İKT bilikləri vasitəsi ilə yaradıcı yanaşma üsullarının vəhdətini təşkil etməklə dərsləri qurmalıdır.  Konstruktiv yanaşma ilə interaktiv təlim metodu bəzi dərslərin qurulmasında daha yaxşı effekt verir. Mən bunu 9-cu sinif Yeni tarix dərsinin son paraqrafını keçərkən müşahidə etdim. Hamımıza məlumdur ki, tədris ilinin sonunda şagirdlər artıq bir qədər yorğun və dərsə olan maraqları  nisbətən azalmış olur. Belə olduğu halda, sinifə daxil olan müəllim elə bir yaradıcı yanaşma tətbiq etməlidir ki, sinif, necə deyərlər, canlansın. Mən də öz növbəmdə bunu konstruktiv təlim metodu ilə həyata keçirməyi qərara aldım.                    

Beləliklə, 9-cu sinifdə  Yeni tarix dərsi, son paraqraf: " İran, Çin və Hindistan mədəniyyəti"  .

Şagirdlər aşağı siniflərdən artıq bu mövzularla qarşılaşdıqlarında onlar  sərbəst şəkildə mədəniyyət ifadəsinin dəqiq mənasını açıqlaya bilirlər. Onlar qədim dövrdən formalaşan, zaman keçdikcə bu və ya digər səbəblərdən yaranmış, məhv olmuş mədəniyyətləri sadalayırlar. Bir məhv olmuş mədəniyyətin qalıqları üzərində fərqli mədəniyyətin formalaşması prosesini izah edirlər. Xəritədən istifadə etməklə Kritdə, Mesopotamiyada – iki  çay arası mədəniyyətlərin formalaşması və məhv olması haqda olan bilikləri yada salırlar. Xalqların böyük köçünün, Sasani və ərəb işğallarının, monqol yürüşlərinin hansı nəticələrə səbəb olduğunu  müzakirə  edirlər. Şagirdlər bu prosesin gedişində yada salır, müqayisə edir, bəzi qruplaşdırmalar aparır, nəticələr çıxardırlar.  Düşündürücü suallarla dərsin gedişi daha da maraqlı olmağa başlayır:

·        Öyrəndiyimiz tarixə qədər müxtəlif sivilizasiyaların toqquşması nəticəsində hansı nailiyyətlər əldə olunmuşdur? 

·        Məhv olmuş mədəniyyətlərin qalıqları hansı təzahürlərdə özünü büruzə verir?

Dərslikdə İran, Çin və Hindistan mədəniyyətinin XVII əsrin ikinci yarısından – XVIII  əsrə qədər olan dövrü öyrənilmək üçün tərtib edilmişdir. Hər ölkənin mədəniyyəti spesifik xüsusiyyətlərə malik olduğu kimi, onların inkişafının ortaq nöqtələri də var. Şagird artıq baza biliklərini yada salıb, dərslikdə verilmiş nümunəyə hansı  aspektdən yanaşacağını düzgün  müəyyənləşdirədirə bilir.

Sinif  4 qrupa bölünür, hər qrup öz tapşırığını   alır:

I qrup - İran Çin və Hindistan dövlətlərinin iqtisadi-siyasi vəziyyətini Venn dioqramında işləyin

II qrup - İran Çin və Hindistan dövlətlərində yaranan yeni əsərləri Venn dioqramında işləyin

III qrup - İran Çin və Hindistan dövlətlərində memarlıq sahəsindəki məlumatları Venn dioqramında işləyin

IV qrup - İran Çin və Hindistan dövlətlərinin sənətkarlıqda əldə etdiyi yenilikləri Venn dioqramında işləyin

Məqsəd bu ölkələrin verilmiş dövrə qədər hansı səviyyəyə qədər inkişaf etdiyini ilkin mənbədən mənimsəmək, əvvəlki  mədəniyyətlərdən olan üstünlükləri qeyd edərək müqayisə aparmaq,  verilmiş ölkələrin mədəniyyətləri arasındakı oxşar və fərqli əlamətləri qeyd etməkdir. Bunun üçün şagirdə 15 dəqiqə vaxt ayrılır. Şagird araşdırma apararkən müəllim onların diqqətini dövlətlərdə hakim olan dini mənsubiyyətlərinə  də yönəldir. Ayrı-ayrılıqda hər bir dövlətdə baş verən yüksəlişi  təhlil etmək üçün şagirdlər əvvəlcə məlumatları qruplaşdırırlar, sonra müqayisə edib nəticə çıxarırlar. Beləliklə,

İran: bu dövrdə nəzərə çarpan siyasi və iqtisadi tənəzzül, maarif və elmin inkişaf səviyyəsi, tarixşünaslıqda və digər sahələrdə yaranın yeni  əsərlər, şəhərsalma və memarlıqda olan irəliləyişlər, sənətkarlıq və ticarətin inkişaf səviyyəsi, bununla yanaşı ölkədəki siyasi vəziyyətin inkişafa təsiri müzakirə olunaraq nəticə əldə edildi. Daxili ara müharibələri və xarici müdaxilələr İran mədəniyyətinin inkişafına mənfi təsir göstərsə də, ümumilikdə sadalanan sahələrdə uğurlar qazanılmışdır.

Hindistan:  Avropa işğalları ərəfəsində hind mədəniyyətinin səviyyəsi, Avropa ən-ənələrinin bu mədəniyyətə təsiri, yaranan yeni bədii əsərlərdə sadə xalq istəklərinin obrazlı canlandırılması, hind sənətkarlığının inkişafı müzakirə olunaraq nəticə əldə edilir. Avropa ilə Hindistan arasında əlaqələr qurulurdu, yaranan cəmiyyətlər hind mədəniyyətini Avropada tanıdırdı, memarlıq öz inkişafının ən yüksək səviyyəsinə çatmışdı (yaradılan memarlıq nümunələrinin adları qeyd olunur).

Çin: tarixin bu dövründə mancur ağalığının təsirləri,  monumental memarlıq tikililəri, yaranan yeni əsərlər, rəssamlıq və sənətkarlıq nümunələri, özünütəcrid siyasətinin yaratdığı təsirlər haqdakı məlumatlar qruplaşdırılır, müzakirə olunaraq nəticə əldə edilir. Avropada və Asiyada tətbiq olunan yeni üsullar özünütəcrid siyasəti yeridən Çinə ciddi təsir edə bilmirdisə də XX əsrin əvvəllərinə kimi mancur dili Çin dili ilə eyni statusu daşıyaraq dövlət dili olmuşdur.

Vaxt bitdikdən sonra qruplar öz işlərini təqdim edirlər:

I qrup:

II qrup:

III qrup:

IV qrup:

Oxşar cəhətlərini müzakirə edərkən şagird belə nəticəyə gəlmişdir ki, verilən dövrdə hər 3 dövlətdə müəyyən inkişaf nəzərə çarpır, memarlıq, incəsənət , sənətkarlıq və yeni əsərlərin yaradılması hər 3 dövlətdə baş vermişdir. Şagirdlər təşəbbüs göstərərək bunu nəticə olaraq sxem şəklində  işləmişlər:

İran      (fərqli xüsusiyyətlər)	Hindistan (fərqli          xüsusiyyətlər)	Çin (fərqli          xüsusiyyətlər)	Oxşar cəhətlər
Siyasi və iqtisadi tənəzzül nəzərə çarpır	Avropa işğalları baş verib ( İngiltərə)	Özünütəcrid siyasəti yeridilirdi	Siyasi proseslər baş verirdi
Həsən Murtuza əl-Hüseyni "Sultan tarixi",  Nadir şah Əfşara və Kərim xan Zəndə aid əsərlər	Vəliyulla"Ətil Allah əl-Baliqan",  Benqal dilinə tərcümə, Əbdülqadir Bedilin "ədalətli hökmdar" obrazının təsviri	Ensiklopediya, lü-ğətlər, "Ədəbiyya- tın dörd bölməsinin tam külliyatı", Çao Syksenin "Qırmızı sarayda yuxu"	Coğrafiya, fəlsə- fə və tarixə aid yeni əsərlər yaranmışdır
Şirazda ucaldılan tikililər və tikintidə istifadə edilən mürəkkəb həndəsi bəzəklər və naxışlar	Dehlidə Cümə məs-cidi, Ralcputan Sarayı, Vicapur və Qolkondda məscidlər	Pekin sarayı, Mukdendəki impe- rator  mavzoleyi	Memarlıq inkişaf etmişdir
Sənətkarlıqda gümüş məmulatlar, xalça, ipək, atlas və məxmər parçalar	Fil sümüyü və ağac-dan hazırlanan na-xışlı əşyalar, metal və saxsı məmulatlar	Sümükdən  və mərmərdən incə əşyalar	İpək parça üzərində zərif naxış və mürək-kəb cizgilər, sümükişləmə

Bir təlim prosesində şagirlərə tətbiq edilən müəllim yaradıcılığı, dəstək və təşviqi, emosional təcrübə və reaksiya mexanizminin daxil edilməsi ilə  intensiv müstəqil araşdırma fəaliyyəti meydana çıxmış olur. Şagirdə yönəldilmiş düşündürücü suallar onda təfəkkürün inkişafına səbəb olmaqla yanaşı,  təhliletmə qabiliyyətini də aşılamış olur. Beləliklə, təlim prosesi zamanı şagird yalnız məlumat əldə etməklə kifayətlənməyib, baza biliklərini də istifadə etməklə müqayisə  aparır, nəticə əldə edir.

Bu prosesin gedişində fənlərarası və fənn daxili inteqrasiyanı da yaddan çıxartmaq olmaz. Çünki baza bilikləri fəndaxili inteqrasiyanın təzahürüdür. Fənlərarası inteqrasiyada coğrafiya və Azərbaycan tarixinə aid xəritələr, müəyyən məlumatlar ətraflı tədqiqat işi üçün əlverişlidir.

Konstruktiv yanaşma ilə aparılan interaktiv dərslər çox maraqlıdır. Bu dərslər əməkdaşlıq, yaradıcılıq üçün şərait yaratmaqla şagirdlərdə həm də bir-birini dinləmək və qiymətləndirmək bacarıqlarını da inkişaf etdirir. Konstruktiv Təlimin  əsas məqsədləri öncə şagird təffəküründə, onun təmasda olduğu bilik haqqında anlam yaratmaq, sonra anlamı biliyə çevirmək, onun üzərində çoxlu iş apararaq, təkrarlayaraq bacarıq yaratmaqla bərabər, həm də onun başqa biliklərlə ortaq münasibətlərini, elementlərini taparaq, onu yeni formada tərtib edib yeni biliklər yaratmaqdır. (F. Bunyatova)

Məqalənin elmi yeniliyi:   Müəllif   müəllimin  özü  baza bilikləri ilə yanaşı müxtəlif təlim və teninqlərdə əldə etdiyi biliklər və təcrübələr, İKT bilikləri vasitəsi ilə yaradıcı yanaşma üsullarının vəhdətini təşkil etməklə, dərsləri    konstruktiv yanaşma ilə interaktiv təlim metodları əsasında qurmasının effektiv- liyini   isbat edir. 

Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqalədə irəli sürülən müddəalardan və praktik dərs nümunəsindən tarix və digər humanitar  fənn müəllimləri  faydalana bilər.

Nəticə etibarilə qeyd tnmək lazımdır ki, konstruktiv yanaşma ilə  keçirilən interaktiv dərslər şagirdlərdə çox maraq  doğurmaqla yanaşı, həm də onlarda əməkdaşlıq, yaradıcılıq üçün şərait yaradır  şagirdlərdə   bir-birini dinləmək və qiymətləndirmək bacarıqlarını da inkişaf etdirir. Konstruktiv təlimin  əsas məqsədləri  şagird təffəküründə, bilik haqqında anlam yaratmaq, sonra anlamı biliyə çevirmək,  onun başqa biliklərlə ortaq münasibətlərini, elementlərini taparaq,    yeni biliklər yaratmaqdır. 

Istifadə edilmiş ədəbiyyat

 1. Аьайев Я.Я. Тялим просеси: яняня вя мцасирлик, «Адилоьлу» няшриййаты, Бакы, 2006.

2. M.Qasımlı, O.Musayeva, H.Cabbarov, "Yeni tarix" 9 - cu sinif (dərslik), "Kövsər", Bakı-2014

3. Ф.Бунятова.Конструктивное обучение.Баку,”Зия-Нурлан”, 2008.

Gültəkin Rüstəmova

Konstuktiv təlim əsasında aparılan tarix dərslərində interaktiv metodlardan istifadənin səmərəliliyi.

                                                                               

Məqalədə qeyd edilir ki, pedaqoji prosesin təşkilinin səmərəliliyi təhsil və  onun inkişaf nəticələri ilə təsdiq edilir.  

Müəllif qeyd edir ki, təhsil sahəsində aparılan islahatlar nəticəsində respublikamızda müxtəlif istiqamətlərdə təlimin inkişafı mexnizmləri meydana çıxmışdır. Bu mexanizmlərdən biri də şagirdlərin idrak fəaliyyətinin fəallaşdırılması mexanizmidir. 

Tarix fənni  təliminin metodoloji məqsədlərindən biri də  sinifdə şagirdlərin idrak fəaliyyətinin təzahürü üçün  şəraitinin yaradılmasıdır.  Müəllif bu məqsədin reallaşdırılması   mexanizmini nəzərə çatdırır.

Daha sonra müəllif dərs ilinin sonunda Yeni tarix proqramında nəzərdə tutulan sonuncu mövzunu konstruktiv təlim metodu ilə təşkil etdiyini nəzərə çatdıraraq  təcrübəsini paylaşır.

Гюльтекин Ргстамова

Эффективность использования интерактивных методов   на уроках истории, организованных на основе конструктивного обучения

В статье отмечается, что эффективность организации педагогического процесса уеверждается  образованием и его результатами.

Автор отмечает, что врезультате проводимых в нашей республике реформ в области  образования появились механизмы развития образования в разных направлениях. Одним из этих механизмов является механизм активизации мыслительной деятельности учащихся.

Одним из методологических целей преподавания  истории является создание условий для проявления мыслительной деятельности учащихся на уроке. Автор приводит пример реализации этого механизма.

Автор приводит пример из своего опыта проведения в  9-ом классе последнего   по программе урока по новой истории  по конструктивному методу.

Şagirdin şəxsiyyət kimi  formalaşdırılması 

prosesində vaxtdan səmərəli istifadə 

vərdişlərinin aşılanması  təcrübəsindən

                        
                                                                                                                      Gültəkin Rüstəmova

                                                              S.Bəhlulzadə adına Xarici

                                                                   Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın

                                             tarix    müəllimi

E-mail  gultekin_xdtg@box.az

Rəyçi: Namiq Əliyev

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Açar sözlər: innovativ proseslər, vətənpərvər vətəndaş, tam hüquqlu vətəndaş, vaxt bölgüsü, vətəndaşlıq mövqeyinin formalaşdırılması, əxlaqi keyfiyyətlər.

Ключевые слова: инновационные процессы, гражданин-патриот, равноправный гражданин, распределение времени, формирование  гражданской позиции, нравственные качества.

 Key words:  Innovative processes, citizen-patriot, citizen equal distribution of time, the formation of civic, moral qualities.

Bu gün Azərbaycan təhsilində həyata keçirilən innovativ proseslər müəllimlərin qarşısında şagirdin bir şəxsiyyət kimi yetişdirilməsi vəzifəsini qoyur. Özünün milli kimliyini dərk edən və mənsub olduğu xalqın tarixi-mədəni irsini qoruyub saxlayan, gələcəkdə  cəmiyyətdə tamhüquqlu bir vətəndaş olmağı bacaran şəxsiyyət yetişdirmək təhsilimizin ümdə vəzifəsinə çevrilib. Hər bir şagirdin şəxsiyyətə çevrilmə prosesi onun əvvəlcə bir vətəndaş kimi yetişdirilməsindən keçir. Hamı qəhrəman ola bilməz, amma hamı vətəndaş olmalıdır. Şagirdə öz hüquqlarını bildiyi kimi, qarşısında duran vəzifələri də vicdanla yerinə yetməyi öyrətmək müəllimlərin qarşısında duran bir vəzifə borcudur.

 Vətənpərvər vətəndaş yetişdirmək, özünün müasir dünyada baş verən proseslərdəki yerini və rolunu müəyyənləşdirmək müəllimin təhsildə yönəldiyi mühüm istiqamətdir. Vətəndaşlıq və vətənpərvərlik cəmiyyət həyatında yaxından iştirak etməklə şəxsin  inkişafına şərait yaradan zəruri keyfiyyətdir. Vətəndaşlıq hüquq və vəzifələrini düzgün müəyyənləşdirməklə yanaşı vəzifələrini vicdanla yerinə yetirmək və hüquqlarını tələb etmək bacarığıdır.Vətənpərvərlik isə vətəninin və xalqının maraqlarını öz şəxsi maraqlarından üstün tutmaq bacarığıdır ki, bu keyfiyyət də müəyyən kritik vəziyyətlərdə təzahür edir.

Vətəndaşlıq haqqında ilkin anlayışlar hələ antik dövrlərdən formalaşmağa başlayıb. Vətəndaşlıq mövqeyinin formalaşdırılması gənclərin cəmiyyət həyatına hazırlanması ilə başlayır. Şəxsiyyətin vətəndaşlıq mövqeyi onun cəmiyyətdəki fəaliyyəti, insanlarla olan ünsiyyəti və ən nəhayyət özünün özünə olan münasibətinin əks olunmasıdır.

Hal-hazırda cəmiyyətdə vətəndaşlıq maraqlarının  müntəzəm təminatı üçün şagirdlərdə bu keyfiyyət yuxarı siniflərdən formalaşdırılmalıdır ki, bunun  da nəticəsində onlar 18 yaşına çatıb vətəndaşlıq hüququ qazananda,  cəmiyyətin tam hüquqlu üzvünə çevrilərək, aktıf fəaliyyətə başlaya bilsinlər. Təhsil prosesində şəxsiyyətin formalaşdırılmasınin mühüm cəhəti odur ki, malik olduğu biliklərin məcmusunda  o bir "vətəndaşlıq  praktikası"nı  da yaşaya bilir, belə  ki, ona  müəyyən vəzifələr tapşırılır, icra edərkən isə şagird öz "əhəmiyyətini" hiss edir. Bu da onun gələcək həyatında atdığı addımlarda, qəbul etdiyi qərarlatda bir qətiyyətlilik xarakterini formalaşdırır. Düzgün müəyyənləşdirilmiş belə praktika məqsədyönlü şəkildə təşkil  edilməlidir.

Bizim tariximiz öz mənafeyini xalqının mənafeyinə qurban vermiş  vətənpərvərlik  nümunələri ilə zəngindir. Bizim əcdadlarımızda vətənə məhəbbət hissi o qədər yüksək olub ki, uğrunda canlarını belə əsirgəməyiblər. Bu ,ən çox yadellilərlə mübarizələrə özünü əsk etdirir. Sinifdən sinifə keçdikcə dərs prosesində belə hadisələri öyrənən şagird dərk edir ki, əcdadlarının ona miras qoyduğu hər nə varsa onları qoruyub  gələcək nəsillərə ərməğan etməlidir. Bununla da şagird öz milli dəyərlərinə qiymət vermək bacarığına yiyələnir, öz milli mirasına sahiblənir, gələcəkdə müxtəlif şəraitlərdə öz milli maraqlarını qorumağı öyrənir.

Lakin bunu şagirdlərə necə öyrətmək lazımdır? Ənənəvi dərs prosesində şagird passiv mövqedə qaldığı üçün tez yorulur, verilən informasiyanın müəyyən bir qismini qavraya bilir. Belə olduğu halda biz keyfiyyətdən danışa bilmərik. Mövzunun nə qədər maraqlı olmasından aslı olmayaraq əgər şagird  fərdilik hiss etmirsə, nəticə də qənaətbəxş olmayacaq. Bu gün təhsilin yeni metodlarla tədrisinə diqqət ayırırıqsa, şəxsiyyətin formalaşdırılması prosesini  yeni metod və təlim texnologiyalarından istifadə etməklə  həyata keçirmək lazımdır. Əvvəlcə biz məsələyə yeni prizmadan yanaşmalıyıq. Belə ki:

-         hər bir şagirdə  fərdi yanaşaraqla  onun şəxsi keyfiyyətlərini üzə çıxarmaq lazimdır;

-         bu keyfiyyətlərin təlim prosesində düzgün istiqamətləndirilərək gələcək inkişafına şərait yaratmaq zəruridir;

-         psixo-pedaqoji  şərait yaratmaqla şagirdlərdə özünə inam  aşılamaq əsasdır.

Ümumtəhsil məktəblərində hər bir şagirdə fərdi yanaşmaq başlanğıcda mümkünsüz görünə bilər.  Çünki  müəllim hər bir şagirdlə  fərdi olaraq işləməli, onun xarakterini, qavrama qabiliyyətini, yaddaşını, təfəkkür tərzini yaxşı bilməli və  yadda saxlamalı, hər bir şagird üçün  onun imkanlarına müvafiq olan  tədbirlər və fəaliyyət planı hazırlamalıdır. Bu  o qədər sadə iş olmasa da, lakin mümkündür.  Dərs prosesində müxtəlif didaktik metodların tətbiq edilməsi, istər qruplarla iş, istərsə də fərdi iş metodlarının seçilməsi şagirdlərin zehni inkişafının istənilən şəkildə istiqamətləndirilməsi ilə nəticələnir.   Məqsəd isə  şagirdləri vətənpərvər bir şəxsiyyət kimi yetişdirməkdir.

Bütün bu prosesin vaxtında işlənib hazırlanması, onun şagirdlər tərəfindən dərk edilərək mənimsənilməsi müəyyən zaman intervalında baş verəcək. Hər işin öhdəsindən vaxtında gələ bilməsi üçün əvvəlcə şagirdlərə zaman-vaxt anlayışlarını düzgün aşılamaq, onları vaxtdan   səmərəli istifadə etməyə yönləndirmək lazımdır.

8-ci sinifdə tədris olunan "İnsan və cəmiyyət" fənnində  belə bir mövzu yer alıb "Zaman və səmərəli həyat." Burda İ.V.Hötenin bir deyimini xatırlatmaq yerinə düşər: "Önəmli işlər, əsla önəmsiz işlərin insafına tərk edilməməlidir". Amma şagird hələ  önəlmi işləri önəmsiz işlərdən ayıra bilmirlər. Ona görə də  öz vaxtlarını düzgün bölə bilmirlər, nəticədə isə istənilən nəticə alınmır.

Gələcəkdə, cəmiyyətin tam hüquqlu vətəndaşı olduqda, onların zamanla bağlı problemlərinin olamaması üçün məktəbdə təlim prosesində şagirdlərə vaxtdan səmərrəli istifadə etmək, işlərini planlı şəkildə qurmaq kimi vərdişlər aşılanmalıdır. Müsbət əxlaqi keyfiyyətlərlə yanaşı bu keyfiyyətlərin də tərbiyə edilməsi gənc nəslin hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət kimi formalaşmasına  yardım etmiş olar.  Vaxtından səmərəli istifadə etməyi bacarmayan şəxs cəmiyyətdə layiqli yerini tuta bilməz. Yüksək əxlaqi dəyərlərimiz olan islam dəyərlərində də qeyd edilir ki, zaman Allahın bizə verdiyi əvanətlərdən biridir və biz onun dəyərini bilməliyik.

 Dərs prosesində şagirdlərə əvvəlcə zaman haqqında tarix dərslərində əldə etdikləri biliklər əsasında bir ümumiləşdirmə aparmaq tapşırılır: hər bir qrup müxtəlif dövlətlərdəki zaman hesablama sistemi haqqındaq bilgi verməlidir.

Bəşər cəmiyyəyinin ilk dövrlərindən başlayaraq insanların zamanı hesablamaq üçün istifadə etdikləri müxtəlif sistemlər, il başlanğıcları günəş və su saatlarının kəşfi haqqında bilgilər dinlənilir. Sonra  şagirdlərin nəzərinə lövhədə əvvəlcədən yazılıb amma üstü örtülmüş bir araşdırma mətni çatdırılır. Mətnin üzəri açılır, lövhədə bunlar yazılıb:

70 il həyat;

-20 il yuxu;

-16 il təhsil almaq;

-4 il yemək;

-4 il səyahət;

-5 il şəxsi qulluq;

-3 il kino, teatr, televizor;

-3 il telefon danışıqları;

-1 il itmiş əşyaların axtarılması;

-14 il geriyə qalan zaman dilimi.

Müxtəlif müzakirələr  aparılır, sonda nəticəni dinləməzdən əvvəl müəllim başqa bir misal da çəkir (Əvvəlcədən sinifə bir şüşə qab və müxtəlif ölçülü daşlar qoyur). Şüşə qabı əlində tutaraq onun içinə iri daşları qoyur, sinifə müraciət edir, qab doludurmu?

Bəziləri "bəli", bəziləri "xeyr", bəziləri "qismən doludur",- deyirlər. Sonra müəllim bir qədər kiçik daşları qabın içinə yerləşdirir və yenə soruşur ki, qab doludurmu, yoxsa yox, eyni cavabları alır, sonra qaba qum tökür, qum qabdakı bütün böşluqları tutur, yenə sinifə sual olunanda hamı qabın boş olduğunu deyir,  bundan sonra isə qaba su tökülür, qab artıq doludur. Burdan nə nəticə çıxır? Şagirdlər müxtəlif versiyalar söyləyir, bəziləri vaxtlarını  hələ çox olduğunu, bəzisi hələ hər şeyin qabaqda olduğunu və s. fikirlər söyləyirlər. Müəllim isə nəticə olaraq son fikri söyləyir: “Əgər böyük daşları əvvəlcədən yerləşdirməsən, kiçiklər yerləşdiriləndən sonra böyüklərə  yer qalmaz. Bəs həyatımızdakı böyük daşlar nədir?” Şagirdlərin cavabı müxtəlifdir, ailəmiz, sevdiklərimiz, gələcəyimiz, təhsilimiz, sağlamlığımız və s. Müəllim şagirdlərin fikrini cəmləşdirib ümumi nəticə çıxarır: “Həyatınızın mühüm mərhələlərinə başlamamışdan öncə dayanın və dərindən fikirləşin, sizin həyatınızda böyük daşlar nədir?  Əgər o, ailənizdirsə, siz ailənizin etimadını doğrulda bilmək üçün qətiyyətli olmalı və qarşınıza qoyduğunuz məqsədə nail olmalısınız. Ailənizin etimadını doğrultmaqla siz həm də həqiqi vətəndaş, cəmiyyətdə önəmli yer tutan bir şəxsiyyət olcaqsınız. Eyni sözləri sevdikləriniz, gələcəyiniz, sağlamlığınız haqqında da əsaslandırmaq olar. Əsas odur ki, istər şəxsi həyatınız, istərsə də gələcəkdə iş həyatınız olsun, istəklərinizi əhəmiyyətinə görə sıralayın.

Vaxtınızı düzgün bölün.

Bir fəaliyyət planı tərtib edin.

Fikrinizi yayındıran məslələrdən uzaq durun.

Sizdə inamsızlıq yaradan dostlarınızdan uzaq durun.

Yuxu rejiminizi mütamadi qaydada nizamlayın.

Şəraitdən asılı olmayaraq optimist olun.

Hər işdə bir xeyir olduğuna inanın.

Səhvlərinizdən nəticə çıxarın.

Qərar verməyə tələsməyib, böyüklərin fikrini dinləyin.

Dərsin sonunda şagirdlərin gəldiyi nəticə: hər bir şagird gələcəyin vətəndaşı, vətəninin patriotu, cəmiyyətin şəxsiyyəti kimi yetişmək üçün vaxtından düzgün istifadə etməlidir. Bu günün baza bilikləri gələcəyimizə qoyulan sərmayəmizdir.

Məqalənin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafında, onun vətənpərvər vətəndaş kimi formalaşdırılmasında  vaxtdan səmərəli istifadə etməyin, onu düzgün bölüşdürməyin əhəmiyyətli olduğu vurğulanır və bir dərsin təcrübəsində isbat edlir.

Məqalənin praktik əhəmiyyəri və tətbiqi. Məqalədə irəli sürülən müddəalardan və  göstərilən təcrübədən müəllim və tərbiyəçilər faydalana bilərlər.

Nəticə. Şagirdlərin hətərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət və vətənini sevərək onu hər an qorumağa hazır olan vətənpərvər kimi fomalaşmasdırılması üçün onlara müsbət əxlaqi keyfiyyətlərlə yanaşı  eyni zamanda  vaxtdan səmərəli istifadə etmək vərdişləri də aşılanmalıdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Sadıqov  F.B. Pedaqogika, Bakı, “Adiloğlu”, 2006.

2.R.Süleymanov, A.Abuşov "Mən və karyeram","ASCOMP" MMC ,Bakı, 2013

3.Ə.Ağayev,U.Ələkbərov "İnsan və cəmiyyət", VIII sinif dərslik, “Təhsil”, Bakı, 2012.

4. Hasan Başarı "Hayatı güzel ve Anlamlı Yaşamak", Hayat yayımları, İstanbul, 2003

Гюльтекин Рустамова

Из опыта привития навыков эффективного использования времени в процессе  формирования личности ученика.

Резюме

В статье рассказывается о формировании личности ученика, о его всестороннем развитии и о привитии ему навыков  эффективного использования своего времени.   Автор отмечает, что сначала нужно разъяснить учащимся понятие  «время», постараться направлять их на правильное использование времени, умение различать  важные  и второстепенные дела и первым делом решать главное дело. В этом и заключается рациональное использование времени.

Автор приводит пример  одного урока по  предмету «Человек и общество», где темой является «Время и рациональная жизнь».

В статье также говорится о возможностях уроков истории в привитии учащимся чувств патриотизма.

Rustamova Gultakin

 From the experience of imparting skills for effective use of time during the formation of the student's personality.

                                                                 Summary

The article describes the formation of the student's personality , his all-round development and instilling him the skills to effectively use their time. The author notes that students first need to clarify the concept of "time" , try to guide them on the proper use of time , the ability to distinguish between important and minor things and the first thing the main thing to decide . This is the time management .

The author cites the example of a lesson on the subject " Man and Society ", where the theme is "Time and rational life."

The article also talked about the possibility of history lessons in instilling students feelings of patriotism.

Azərbaycan tarixi və ümumi tarix dərslərində
rollu oyunlardan istifadə  təcrübəsindən

                                                                       Rüstəmova Gültəkin

                                                                       S.Bəhlulzadə adina Xarici Dillər

                                                                       Təmayüllü gimnaziyanın

                                                                      müəlliməsi

                                                    gultekin_xdtg@box.az

Rəyçi: Namiq Əliyev,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Açar sözlər: kurikulumun tətbiqi, sinif şagirdlərinin adaptasiyası, rollu oyunlar, didaktik oyunlar,  uzaq keçmişə səyahət, metodika və texnologiyalar, bilik və  bacarıqların  formalaşdırılması.

Ключевые слова: внедрение курикулума, адаптация учащихся V классов, ролевые игры, дидактически игры, путешествие в  далёкое прошлое, методика и технологии, формирование знаний и умений.

Key worlds:   implementation of the curriculum, students adaptation V classes, role play, educational games, the journey to the distant past, technique and technology, building knowledge and skills.

2008-2009 cu dərs ilindən respublikamızda milli kurikulum tətbiq edilir. Hal hazırda kurikulumla dərs keçməyə başlayan ilk siniflər artıq 6-ci siniflərdə biliklərə yiyələnirlər.

Adətən ibtidai sinifləri bitirmiş şagirdlər orta siniflərdə keçərkən ilk zamanlar əsasən beşinci sinifdə müəyyən çətinliklərlə qarşılaşırlar. Həmişə yəni dörd il eyni sinif otaqinda bir müəllimdən təlim alan şagirdlər V sinifdə ayrı ayrı fənn kabinələrini gəzməli, müxtəlif müəllimlərdən dərs almalı olurlar. Beşincilər bu dövrdə məktəbə adaptasiyası müəyyən vaxt tələb edir. Tərcümə göstərir ki, şagirdlərin bu dəyişikliklərdə reaksiyası eyni olmur. Bəziləri tez, bəziləri gec adaptasiye edir.

Bəs fənn müəllimləri uşaqların bu gərginliklərini necə aradan qaldıra bilərlər, bu zaman hansı metodlara əl almaq daha formanı alar. Fikirmizcə uşaqların bu yaş dövründə daha çox biruzə çıxan xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək prosesini onlar üçün marağlı olan şəkildə qurmaq daha yaxşı nəticələr berər. Məlumdur ki, bu yaş dövrlərundə bütün uşaqlar hələ öz oyuncaqlarından və oyunlardan ayrıla bilmirlər. Odur ki, onlara yeni bilikləri öyrədərkən verilən materiala mövzulara onların gözü ilə baxmaq onları maraq dairəsindən çıxış edərək şagirdləri yeni-yeni biliklərlə silahlandırmaq olar. Uşaqlar oynamağı sevir. Onların uşaqlıq dunyasına rəng qataraq, dərsi elə bir şəkildə təqdim etmək lazımdır ki, onlar həm mövzünun imkan verdiyi şərtlər daxilində müəyyən oyun oynaya həm də, qarşıya qoyulan təlim məqsədinə yiyələnə bilsinlər. Профессор Я.Я.Аьайев yazır ki, hягиги тялим цчцн метод вя технолоэийалар гаршыйа гойулмуш мягсяд вя шяраитдян асылы олараг сечилмялидир. Она эюря дя мцяллимляр мягсяд вя шяраитя, фяння, мювзуйа, шаэирдлярин тяжрцбя вя билик сявиййясиня эюря бцтцн тялим моделляриндян, мцхтялиф методика вя технолоэийалардан истифадя етмялидирляр. Ясас одур ки, тялим ушаглары инкишаф етдирсин, онлара дцшцнмяк, мцстягил фикир сюйлямяк, биликлярини тятбиг едя билмяк бажарыглары ашыласын, онларда цнсиййят, анлашма мядяниййяти форма­лашдырсын» (1, с.81).

  V sinifdə tədris edilən  Azərbaycan tarixi fənni bu cür yanaşma üçün çox əlverişlidir. əsrlərdən bəri formalaşan şifahi ədəbiyyat nümunələrmiz bir növ tarixin yaşanmışları ilə yoğrulu. Nağıllar, əfsanələr, dastanlar uşaqlar üçün maraqlı olduğu  üçün tarix fənninin tədrisində bu janrların qəhrəmanlarını didaktik oyunlara gətirmək faydalı olar. Bu  yaş dövründə uşaqlar   özlərini nağı və dastanların qəhrəmanlara bənzətməyə meyl edirlər. Məhz bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq şagirdlərin gələcəkdə bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına müsbət təsir etmək məqsədilə dərslikdə verilən materiallara bir növ yeni bir oyun kimi yanaşmaq olar. Bu cür yanaşma şagirdi həm öyrədir, həmdə tərbiyə edir, onda  bilik və bacarıqların formalaşmasına şərait yaradır, yüksək əhval- ruhiyyə aşılayır. Ən  əsası isə şagird öyrənməkdən həzz alır və təlimə daha həvəslə yanaşır. Azərbaycan tarixi dərslərində müəllim şagirdlərin yaş xüsusiyyətini nəzərə alaraq dərsi maraqlı təşkil etmək məqsədilə təxəyyülünü işə salaraq belə didaktik oyunlar  düşünüb tapır və tətbiq edir. Mən V – VI siniflərdə  bir çox  mövzuları sujetli-rollu oyunların təşkilindən istifadə etməklə tədris edirəm.

Yüxarı siniflər hal-hazırda kurikulum proqramı ilə deyil ənənəvi üsulla dərs keçirlər.   Lakin bu siniflərdə  də interaktiv təlim metodlarınin tətbiqi sinifdə ən passiv şagirddə belə dərsə maraq oyadır. Yuxarı siniflərdə ənənəvi dərs quruluşu ilə yanaşı mövzudan asılı olaraq dəyirmi masaların təşkili, öyrənilən mövzunun əks tərəflərdən təhlili və müzakirəsi, tarixi hadisələrin dəyərləndirilməsi  və yadda saxlanılması fənnin tədrisi prosesində müsbət nəticələr verir. Bu həmçinin şagirdlərdə faktları düzgün təhlil etmə və sərbəst fikir formalaşdırma bacarığının inkişafına müsbət təsir göstərir. Azərbaycan tarixi və ümumi tarix fənlərindən didaktik oyunlar təşkil edilərkən aşağıdakı metodiki suallara cavab verilməlidir:

Oyun prosesində tarixi baxımda yiyələnəcəkləri  bilik  və bacarıqlar;

Oyunu təşkil etmək üçün tələb olunan resurslar;

Mövzuya uyğun oyunun qaydalarını daha səlist və az vaxt ərzində şagirdə izah etmək:

Oyunun keçirilməsi zamanı şagirdlərin fəallığına nəzarət;

Oyuna ayrılan vaxt və qiymətləndirmənin təşkil edilməsi;

Sadalanan prosesi düzgün təşkil edərkən əldə etdiyim nəticə;

Proqramda verilən mövzunun tam mənimsənilməsi;

Təlim standartlarını yerinə yetirən dərsin təşkili;

Şagirdlərin intelektual səviyyəni yüksəltməklə onlarda məntiqi yanaşma, müstəqil fikir yürütmə və yaradıcı imkanlara  yol açmanın ikişaf  etdirilməsi;

Dərsin mənimsənilməsinə gərgin proses kimi yanaşmadan, onu əyləncə dolu maraq dünyasında reallaşdırmaq:

Aərbaycan tarixi fənnindən V sinifdə aşağıdakı aşağıdakı mövzunun tədrisi zamanı həyata keirdiyim oyun və metodlar:

Mövzu: Erkən şəhərlər, Üzərliktəpə, II Kültəpə.

Standartlar:                      

1.2.1. dövrün öyrənilməsində maddi mənbələrin rolunu izah edir;

1.2.2. illüstrasiya şəkil və sənədli materiallardan istifadə etməklə tarixi tədqiqat  aparır;

2.1.1. insanların həyat tərzini və məşğuliyyətini Azərbaycan ərazisinin təbii-coğrafi şəraiti ilə əlaqələndirir;

2.1.2. xəritələrdə Azərbaycan ərazisində mühüm tarixi abidələri müəyyənləşdirir:

Təlimin məqsədi:

1.     Azərbaycanda orta tunc dövrünə aid maddi mənbələrin tariximizdə rolunu izah etmək;

2.     Illüstrasiyalar istifadə etməklə o dövürdə insanların həyatını təsvir etmək;

3.     Qədim dövrlərdə insanların Azərbaycan ərazisində yaşaması üçün coğrafi mövqein xüsusiyyətlərini və  əlverişli şəraiti müəyyənləşdirmək;

4.     Azərbaycan ərazisindəki ilk insan məskənlərinin, erkən şəhərlərin yerini xəritədə müəyyənləşdirmək.

Təlim forması: kollektiv və kiçik qruplarla iü

Təlim üsulu: didaktik oyun, diskussiya

Inteqrasiya: C 3.1.2.: Ü-t 3.1.2.: 2.1.2

Resurslar: İKT, xəritə, dərslik, illustrasiyalar, marker, iş vərəqləri, flipçat, yapışqanlı lent və s.

Şagirdləri lazım olan vəsaitlərlə təmin edirəm.

Motivasiya (3dəqiqə):

Dərsin bu mərhələsində şagirdlərə mürəciət edirəm, əgər siz o dövrdə yaşasaydınız və yaxud da bir “zaman maşınınız” olsaydı və sizi keçmişə apara bilsəydi, o dövrə getsəydiniz .... cümləni tamamlamadan onların üzündə necə maraq dolu ifadələr yarandığının şahidi oldum. Və proses başlanır...

Proyektor vasitəsi ilə qədim dövrə aid maddi mənbələrdən nümunələr  və qədim şəhərlərin qalıqlarının görüntüləri ekranda canlandırılır, şagirdlər illustrasiyalar əsasında öz fərziyyələrini söyləyirlər, xəritədə qədim yaşayış məskənlərinin yerini müəyyənləşdirirlər. Sonra Azərbaycan tarixinin qədim dövr elektron materialı (orta tunc dövrü) nümayiş etdirilir.

Təlimin məqsədinin izah etdikdən sonra şagirdləri qruplaya ayırıram. Təbii ki indiki texnaloji inkişafın əhatəsində olan şagird birdən birə özünü uzaq keçmişdə təsəvvür edə bilmir. Onlarda bir qədər təsəvvür oyatmaq üçün audiovizual tədris vəsaitindən istifadə edirəm. Uyğun mövzu ilə əlaqəli görüntüləri şagirdlərin diqqətinə çatdırıram. Burada həm coğrafiya, həm də ümumi tarix fənnlərindən əldə etdikləri bilikləri də xatırlamağı  tövsiyyə edirəm.

Tədqiqat sualı: İlkin şəhər mərkəzəri hansı şəraitdə meydana gəldi?

        Tədqiqatın aparılması: Qrupların hər birinə sual və tapşırıq verilir, iş vərəqləri paylanılır. Bundan əlavə hər qrupa ayrı-ayrı xronoloji tapşırıq verilir: oyun xarakteri daşıyan bu tapşırığın mahiyyəti şagirdlərin əvvvəkli dərslərdə keçdiklərini necə qavramasını təyin etmək üçündür. Qruplardan ikisinə müxtəlif illər yazılmış vərəqlər paylanılır, burada şagirdlər o illərdə baş verən hadisələri müəyyənləşdirməlidirlər. Digər iki qrupa isə müxtəlif hadisələr yazılmış vərəqlər paylanılır, burada isə şagirdlər hadisələrin baş verdiyi illəri tapmalıdırlar. Dərsin sonunda tapşırığın hansı qrupda daha tez və düzgün yerinə yetirildiyi elan edilir və şagirdlər bu oyunun qalibi olaraq rəğbətləndirilir.

        Tədqiqatın başlanğıcında bir şagird şəhər hakimi secilir, o tacirlərin, sənətkarların, əkinçilərin, dulusçuların nümayəndələrini yanına çağırır. Onlara tapşırır ki, Üzərliktəpəyə və II Kültəpəyə getsinlər, ordan öz sənətlərinə uyğun məlumatlar əldə edib  gətirsinlər. Ən yaxşı  və düzgün məlumat verənlər hakimin ənamını alacaq. Hakimin yanından çıxanlar öz tapşırıqlarının dalınca yollanırlar. Tapşırıqlar bunlardan ibarət olur:

I   qrup: Tacirlər- İlkin şəhər mərkəzləri harda salınıb? O  yaşayış  evlərinin xüsusiyyətlərini  sadalayın. Xəritədə ilkin şəhər mərkəzlərinin yerini müəyyən edin.

II qrup: Sənətkarlar -qədimdə əhalinin yaşayış tərzini o dövrə aid maddi nümunələrin şəkli əsasında təsvir edin. Üzərliktəpə yaşayış yerinin xəritədə yerini tapın və haqqında bilgilər nümayiş etdirin.

III qrup: Əkinçilər -Xəritədə qədim yaşayış yerini müəyyənləşdirin. Orada qədim əhalinin yaşayış tərzini tapılmış maddi nümunələr əsasında təsvir edin.

IV qrup: Dulusçular - şəhər tipli yaşayış yerlərinin xüsusiyyətlərini venn dioqramında işləyin, xəritədə onların yerini müəyyən edin. Onların tarixini zaman oxunda qeyd edin.

Məlumatın mübadiləsi: qruplar ayrılmış vaxt ərzində suallara cavab hazırlayır. Tapşırıqları yerinə yetirirlər.

Informasıyanın müzakirəsi: cavablar müzakirə olunur yönəldici suallara şagirdlərə informasiya mübadiləsi üçün şərait yaradılır. Şəhər hakimi hər bir nümayəndəni ayrı-ayrılıqda dinləyir və onları topladığı məlumatlara görə rəğbətləndirir.

Qruplar	Mənbələrdən düzgün Istifadə və təqdimetmə	Tapşırıq vaxtında yerinə yetirilib	əməkdaşlıq	Ümumi nəticə
I.Tacirlər
II Sənətkarlar
III. Əkinçilər
IV. Dulusçular

Nəticə və ümumiləşdirmə:

Orta tunc dövründə insanların həyatında baş verən dəyişiklik. Ikinci böyük əmək bölgüsü sənətkarlıqla məhsul istehsalındakı dəyişikliklər. Uzaq şəhərlərə ticarət əlaqələrinin yaranması və mal mübadiləsi.

Ev tapşırığı: internet resurslarından istifadə etməklə Azərbaycanda erkən dövr şəhərləri mövzusunda esse yazmaq.

Orta tunc dövrü maddi mənbələrinə aid şəkillər əsasında slayd hazırlamaq.

Qiymətləndirmə meyarları

1)    Izahetmə

2)    Müəyyənetmə

Formativ qiymətləndirmə:

Zəif	Orta	Yüksək
Erkən şəhərlərinöyrənilməsində maddi mənbələrin rolunu müyyən edir	Maddi mənbələrin rolunu sualların köməyi ilə izah edə bilir	Maddi mənbələrin rolunu əsaslandıraraq izah edir
Erkən şəhərləri tanıyır, xəritədə yerini göstərə bilmir	Xəritədə erkən şəhərlərin yerini çətinliklə müəyyən edir	Xəritədə erkən şəhərlərin yerini müəyyənləşdirir

Dərsin yekununda şagirdlər həm meyarlara, həm də əlavə verilən tapşırığı daha tez və düz yerinə yetirdiklərinə görə qiymətləndirilir. Dərs prosesində oyunun mahiyyəti şagirdlərdə düşüncə tərzini formalaşdıraraq, onların keçmişə bir xəyali səyahətindən tarixi hadisələrə baxışı müzakirələrdə dinlənilir.  Əlavə tapşırıqda birincilik qazanmış şagirdlər xüsusi qeyd edilir, onların sualları və verilən cavablar dinlənilir.

Tarix maraqlı hadisələrlə, görkəmli şəxsiyyətlərin həyatından örnəklərlə zəngin fənndir. Bundan istifadə edərək şagirdlərə   müsbət  keyfiyyətlər aşılamaq olar. Gənclərimizin şəxsiyyət kimi formalaşmasında tarix fənninin rolu danılmazdır.

Məqalənin elmi yeniliyi: ondan ibarətdir ki, burada ilk dəfə didaktik oyunlardan rollu oyunlardan istifadə etməklə tarix fənninə marağın artırılması rolları göstərilmişdir.

Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqalədə irəli sürülən müddəalardan, didaktik oyun metodlarından tarix fənninin mənimsədilməsində bütrün fənn müəllimləri, eyni zamanda yuxarı məktəbəqədər yaşlı uşaqların dünyagörüşünün  formalaşdırılmasında tərbiyəçilər faydalana bilərlər.

Nəticə etibarilə deməliyik ki, təlim prosesində İKT və digər interaktiv təlim üsullarından istifadə etməklə təlim keyfiyyətini yüksəltmək, didaktik oyunlar metodundan istifadə edərək təlimə şagirdlərin marağını artırmaq olar.

                                  Istifadə edilmiş ədəbiyyat.

 1. Аьайев Я.Я. Тялим просеси: яняня вя мцасирлик. «Адилоьлу» няшриййаты, Бакы, 2006.

2. Sadıqov F.B. Pedaqogika, Bakı, 2006.

         3. Rüstəmov F., Paşayev Ə. Pedaqogika (yeni kurs). Bakı, 2002.

         4. Mahmudlu Y., Cabbarov H., Hüseynova L., Azərbaycan tarixi V sinif (dərslik), “Təhsil”, Bakı, 2012

Рустамова Гюльтекин

Использование ролевых игр на уроках

истории Азербайджана и Всеобщей истории.

В статье рассказывается об использовании методов интерактивного обучения как в  V-VI  классах  c  внедрением курикулума, так и  в старших классах, где обучение проводится традиционными методами. В начале статьи автор рассказывает  об  особенностях учащихся 5-х классов, которые только что начали получать знания по разным предметам от разных преподавателей, и об их постепенной адаптации. Автор отмечает, что в таких условиях очень важно создание на уроке таких условий, где дети почувствовали бы себя раскованно, где им было бы интересно. С этой целью  автор предлагает использовать дидактические ролевые игры и отмечает  эффективность таких уроков.

Summary

 Rustamova Gultekin

Using role-playing games in the classroom

Azerbaijan's history and world history .

The article describes the use of interactive teaching methods in classes V-VI c implementation of curriculum , and in high school, where the training is conducted by traditional methods. At the beginning of the article the author talks about the students 5th grade who had just started to gain knowledge on different subjects from different teachers and their gradual adaptation . The author notes that in such circumstances, it is important to create an environment in the classroom where children would feel at ease , where they would be interested. To this end, the author suggests using didactic role playing and notes the effectiveness of these lessons

 Azərbaycan tarixi və Ümumi tarix dərslərində IKT-dən və əlavə materiallardan istifadə etməklə dərsin təşkili

                                                             Gültəkin Rüstəmova

                                                              S.Bəhlulzadə adına Xarici

                                                               Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın

                                             tarix    müəllimi

E-mail  gultekin_xdtg@box.az

Rəyçi: Namiq Əliyev

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Açar sölər: yeni təlim texnalogiyaları, texnaloji inkişaf səviyyəsi, axtarış aparmaq,  dərk etmək, tədbiq etmək, yaradici yanaşma, kurikulumun tətbiqi, ənənəvi dərs.

Ключевые слова: новые технологии обучения, уровень технологического развития, проведение исследования, познать, применять, творческий подход, впедрение курикулума, традиционный урок.

Key words:  new educational technology,  the technology level,  to research, to comprehense ,  to use project works,   the use of curriculum.

     Cəmiyyətimizin bütün sahələrində yeniliklərin tətbiq olunduğu bir dövrdə təhsilimiz də bu yeniliklərdən kənarda qalmır. Respublikamız müstəqillik, qazandıqdan sonra dünya standartlarına cavab verən bir təhsil sisteminin qurulması  bu yolda dünya təcrübəsinə əsaslanan yeniliklərin tətbiq olunması bu günkü təhsilimizin təməlini təşkil edir. Yeni təlim teexnologiyalarının məktəbə yol açması, fəal təlim metodlarının təlimdə yer alması şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf etdirərək onlardakı passivliyi aradan qaldırır. Artıq şagirlərdə sərbəst fikir formalaşdıraraq  mühakimə yürütmək bacarıqları xeyli inkişaf edib. Tarix dərslərinin tədrisi zamanı daha çox şifahi nitqin formalaşması baxımından faktların səlist ifadə olunması, analiz edilərək  hadisələrin inkişafının qiymətləndirilməsi şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi  formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Bu günün müəllimi şagirdin marağını fənnin öyrənilməsinə yönəltmək üçün 5-11 siniflərdə prezentasiyalardan geniş istifadə etməlidir. Bu cür yanaşma dərslərin ənənəvi üsulla tədrisindən uzaqlaşmaqla yanaşı, şagirdlərdə  fərdilik  və yaradıcı yanaşmanı da  inkişaf etdirir. Prezentasiyaların hazırlanması ciddi və yaradıcı prosesdir. Orada hər element düşünülərək şagirdin qavraya biləcəyi tərzdə təqdim olunmalıdır. PowerPoint  proqramı dərslərdə xəritələrin, rəsmlərin, tarixi şəxslərin portretlərinin , videofraqmentlərin , dioqramların təqdim edilməsinə, internet isə bu və ya digər məlumatların tapılıb istifadə edilməsinə imkan yaradır.

Bu imkanlardan yararlanaraq milli kurikulumun tətbuq edilmədiyi 7 – 11-ci siniflərdə ənənəvi dərs prosesində İKT-dən və interaktiv təlim metodlarından istifadə  şagirdlərin dərsə marağını artırmaq olar.

    Bir   ənənəvi dərs zamanı şagirdlərimdən biri əl qaldıraraq bir təklifi olduğunu söylədi.  O, sərbəst şəkildə fikrini bildirərək dedi ki, “ ... biz kitabdakı məlumatları elə özümüz də oxuyub öyrənə bilərik, yaxşısı budur ki, siz , kitabda olmayan məlumatları bizə deyin, ya da mənbə deyin, biz özümüz araşdırma – tətqiqat aparaq.” Sinifdə fikir ayrılığı yarandı, bəziləri onunla razılaşdı, bəziləri yox. Hər iki tərəfə fikrini əsaslandırma imkanı yaradıldı  ,təbii ki mütərəqqi fikir üstünlük qazandı.  

 Ümumilikdə götürdükdə,  tarix fənni sirrli maraqlı faktlarla doludur.Sadəcə bir qədər vaxt sərf edib dərsin mövzusunu əhatə edən faktları əldə e tmək, onları şagirdlərin diqqətinə çatdırmaq mövzunun mənimsənilməsinə müsbət təsir göstərir. Bu  zaman şagirdlərin   istəyini və hal-hazırki texnoloji inkişafın   istənilən məlumatı əldə etmək imkanını nəzərə alsaq,  ənənəvi dərsləri müasir tələblərə cavab verə biləcək səviyyədə quraraq təlimin ktyfiyyətini yüksəltmək olar.

     Bütün fənnlərdə olduğu kimi tarix  fənnində də hər bir mövzunun tədrisi özünəməxsus öyrətmə tərzi tələb edir. O cümlədən, İKT-dan istifadə etməklə və əlavə materiallar əsasında  mövzunun tam mənimsənilməsinə və  şagirdlərin yaddaşına həkk olunmasına  nail olmaq mümkündür. Məsələn: dərslər  ənəəvi üsulla tədris edilərkən   6-cı sinifdə    Ümumi  tarixi fənnindən proqrama   “Əhəmənilər dövləti” mövzu yerləşdirilib. Mətnin sonunda dövlətin süqut olması yalnız bir cümlə ilə qeyd olunub. Burada Makedoniyalı İsgəndərin adı çəkilir və şagird  televiziyada yayınlanan filmlərdə bu şəxsiyyət haqqında məlumatı olduğuna görə daha dəqiq məlumat istəyir. Orada göstərilirdi  ki, “Əhəmənilər imperiyası III Daranın hakimiyyəti dövrünə Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü nəticəsində e.ə 330-cu ildə süqut etdi”. Niyə?  Şagirdi bu sual düşündürür: Nə baş verdi? Hadisələrin inkişafı şagirdə maraqlıdır. Dərslikdə səbəb göstərilmir, deməli, səbəbi  şagird  özü   axtarmalıdır. Sinifdə İKT-nin köməkliyi ilə axtarış verilir və şagirdlər cavabı müəyyən edirlər: ” ...E.ə.331-ci ilin yazında İsgəndər yenidən Asiyada göründü. Yunan-Makedoniya qoşunları Fərat və Dəclə çaylarını keçib Arbela yaxınlığında Qavqamela kəndinin ətrafında düşərgə saldılar. E.ə. 331-ci il oktyabrın 1-də burada İsgəndər qoşunları ilə III Daranın qoşunları arasında üçüncü vuruşma oldu. Qavqamela vuruşması nəinki qədim dövrün ən iri vuruşmalarından biri, həm də makedoniyalı fatehin bütün vuruşmalarının ən çətini idi. III Daranın orduları darmadağın edildi. Şah bir neçə satrapla və kiçik bir qoşun dəstəsi ilə Madanın paytaxtı Ekbatanaya qaçdı… Əhəməni dövlətinin həyati əhəmiyyətə malik mərkəzlərinin hamısının yolu İsgəndərin üzünə açıldı. Persepoldakı  şah sarayı yandırıldı.Lakin son dərəcə ağır tələfata baxmayaraq, III Dara hələ qisas almaq ümidində idi və Madada qoşun toplamağa başladı. III Dara İsgəndərlə  mübarizəni məhz Madada davam etdirmək ümidində idi. O, Madada yeni qoşun toplamağa çalışırdı və bu  işdə müəyyən uğurlar qazanmışdı. Lakin bir qədər sonra vəziyyət dəyişdi. Aydınlaşdı ki, kadusilər və skiflər III Daranın tərəfini saxlamırlar. Məhz buna görə III Dara Ekbatananı tərk edib monarxiyanın şərq əyalətlərinə qaçdı və tezliklə orada öz köməkçisi Bess tərəfindən öldürülü.”  Dərsin gedişində İkt-dən istifadə etməklə qurulan dərsdə mövzuya aid  əlavə faktların öyrənilməsi şagirdlərin yaddaşına həkk olunur: o dövrdə Əhəmənilər imperiyasının  tərkibindəki xalqlar  onlara edilən zülmün nəticəsində Əhəməni qoşununda vuruşmaqdan imtina edirlər.

 Müasir dövrün inkişaf tempini nəzərə alaraq bu gün məktəbin qarşısında cəmiyyətə düşünən, yaradıcı tətbiqetməni bacaran, sərbəst fikir söyləməklə yanaşı onu əsaslandıran şəxsiyyərlər yetişdirmək  vəzifəsi durur. Şagirdin 11 il ərzində əldə etdiyi bilik və bacarıqlar, yaddaşına həkk olunmuş faktlar gələcəkdə harada olmasından  asılı olmayaraq onun baza biliklərini təşkil edir. Müasir üsulla təşkil edilən dərs prosesində müəllim-şagird baryeri aradan  qaldırılır.  Belə bir şəraitdə İKT tətbiq edən müəllimin şagirdlərlə münasibəti daha səmimi olur. Şagird belə müəllimi özünə daha yaxın bilir, onunla informasiya mübadiləsi edir, əlavə tədqiqat aparmaq üçün istiqamətin müəyyənləşdirməsini müzakirə edir, digərlərindən fərqlənmək və uğur qazanmaq üçün məsləhətlər alır.  Belə işgüzar şərait onların bilik və bacarıqlarının inkişafı ilə yanaşı tədqiqat apararaq yeni faktları əldə edib, bunun üzərində fikir yürütmək bacarıqlarının yaranmasına da imkan verir.  Müasir dərsin bu gün qarşımıza qoyduğu tələb şagirdə axtarış aparmaq, dərk etmək, tətbiq etmək və s. bacarıqları aşılamaqdır.

Yeni bilikləri şagirdlərə yalnız öyrətməklə kifayyətlənmək olmaz.  Öyrəndiklərini  yadda saxlamaları üçün onlara uyğun şərait  yaratmaq, xüsusən də tarix dərslərində maraqlı strategiyalar tətbiq etməklə verilən bilikləri möhkəmləndirmək daha faydalı olar.  Məsələn: 8-ci sinif Azərbaycan tarixi proqramında   “Azərbaycan Çobani və Cəlairilərin hakimiyyəti altında” adlı mövzu vardır.  Bu mövzuda  Məlik Əşrəfin Qızıl Orda  xanı Canı bəy tərəfindən  taxtdan salmasından  bəhs edilir.  Dərslikdə  Məlik Əşrəfin edam olunduğu yazılır. Amma hadisələrin necə cərəyan etməsi, təbii ki, açıqlanmır (əgər hər baş verən hadisənin açıqlaması və izahı salnamələrdə verildiyi kimi açıq şəkildə  yazılsa, mövzu çox böyük alınar ki, bu da şagirdin qavraması üçün çətinlik törədər ). Bu mövzunu tədris tdərkən Vaqif  Piriyevin “Azərbaycan XIII – XIVəsrlərdə” adlı kitabından bir mənbə kimi istifadə edərək, oradakı salnamələrdə əks olunmuş edam səhnəsini şagirdlərin nəzərinə çatdırmaq şagirdlərdə böyük maraq doğurar. Bu zaman  şagirdlər dəqiq öyrənirlər ki, Məlik Əşrəf Canı bəy tərəfindən edam edilməyib. Çünki,  mənbədə yazılır: ” ...Canı bəy Məlik Əşrəfi öldürmək fikrində deyildi, onu öz ölkəsinə ( Qızıl Ordaya) aparmaq istəyirdi. Lakin, şirvanşah Kavus, Qazi Məhiyyəddin Bərdəyi və başqa yerli feodallar bildirirlər ki, Əşrəf öldürülməsə  əhali mübarizədən əl çəkməz və iğtişaş baş verər. Canı bəy fikrindən dönür və Əşrəfi onların sərəncamına verir. Məlik Əşrəf edam  olunmaq üçün meydana gətirilir. Yolda təbrizlilər onu cəlladın əlindən alır, atdan çəkib yerə atırlar, böyrünə xəncər sancırlar,...Əşrəfin edam mərasimi təbrizlilərin şadlıq bayramına çevrilir. Əhali dəstə-dəstə Marağalılar məscidinə tərəf axışır və Əşrəfin asılmış başına lənətlər yağdırırdılar” (2, səh 156).     Hadisələrin salnamələrdə əks olunmuş  təsviri  şagirdlərin yaddaşından silinməyəcək, Hülakülər dövlətinin  süqutunu həmişə dəqiqliklə yadda saxlayacaqlar. Burada şagirdin diqqəti faktların dəqiqliyinə, yəni əslində Məlik Əşrəfin ölümü və bununla da Hülakülər dövlətinin süqutunun hansı şəraitdə baş verməsinə yönəldilir. Baxmayaraq ki, Məlik Əşrəf  Hülakü nəslinin nümayəndəsi deyildi, amma onun ölümü ilə dövlətin də faktiki varlığına son qoyuldu. Bu fakt şagirdlərin diqqətinə çatdırılmaqla əqli nəticə əldə edilir.

      Təcrübə  göstərir ki, dərsdə müxtəlif  təlim üsullarından istifadə etmək,  İKT-dən əldə edilən məlumatlarla yanaşı müxtəlif  ədəbiyyatlarla da işləmək təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə xidmət edir, şagirdlərin fəallığını artırır. Onların bu fəallığını daha da artırmaq məqsədilə növbəti dərslərin gedişində   araşdırmanın aparılmasını  şagirdlərin  özlərinə həvalə etmək təlimin səmərəliliyini daha da artırır. Hər dəfə yeni məlumat müəllim tərəfindən təqdim edilərsə, şagirdlərin araşdırma aparmaq bacarığı inkişaf tdə bilməz. Odur kl, sinifə müraciət edərək ev tapşırığında “Keçilən mövzu ilə əlaqədar daha maraqlı, və fərqli məlumatlar əldə etməklə  kim təqdimat hazırlaya bilər? “ - deyə   müraciət etdikdə, şagirdlər arasında elmi rəqabət yaranır. Gələn dəfə üçün hər kəs elə bir təqdimat nümayiş  etmək istəyir ki, fərqli və maraqlı olsun. Bununla da şagirdin fənnə olan marağı və istəyi daha da artmış olur. Yaradıcı yanaşmanı inkişaf etdirmək məqsədi ilə şagirdlərə prezentasiyaların hazırlanması, vebsaytların yaradılması, elektron testlərdə biliklərini sınamaq kimi metodlar təklif edilir. Bu zaman şagirdlər bir-birindən fərqli individual olaraq işlər təqdim etməyə çalışır, bu isə onlarda fənnə olan marağı daha da artırır.

Şagirdlər yarışmanı sevir,  ona görə də onlara bir yarışma elan edib, təqdim edəcəkləri işəri də elə məhz özlərinin qiymətləndirməsini həvalə etməklə təlim prosesini bir qədər də canlandırmfq olar . Təqdimatları ya qruplar şəklində, ya da fərdi individual olaraq təqdim edə bilərlər. Əsas odur ki, dəqiq faktlara söykənən, ətraflı, fərqli bir iş olsun. İndiki nəsl kompyüterlə işləmək bacarığına görə özündən əvvəlki nəsilləri çox geridə qoyub. Bəs niyə onların bu bacarıqlarını təlimə yönəltməyək? Şagird  kompyüter  biliklərindən təlimin bir çox  mərhələlərində istifadə  tdə bilər:

1.Yeni materialların izah olunmasında,

2.Aldığı məlumatların möhkəmləndirilməsində,

3.Təkrar edərkən(onlayn testlər və s.)

4.Kiçik və böyük summativ qiymətləndirilmələrdə.

Bu vaxt şagird müxtəlif funksiyalar yerinə yetirmiş olur:

1.Kollektiv əməkdaşlıq,

2.Oyun şəklində dərsin mənimsənilməsi,

3. Bir-birini dinləmə bacarığına yiyələnmək,

4 .Qiymətləndirilmədə şəfaflığa alışmaq

  Kompyüterdən istifadə etməklə şagird:

1.Müəllimin köməyi olmadan informasiya əldə edə bilir,

2.Multimediadan istifadə etməklə sərbəst iş yaradır,

3.Fərdi  informasiya mühitinə sahib olur,

4.Biliyinin möhkəmləndirilməsi üçün məşq edir,

5.Özünü qiymətləndirməyi bacarır.

Məlumdur ki, kurikulumun tətbiqi bu dərs ilindən (2013/ 2014) 6-cı sinifləri əhatə edir. 7 – 11-ci siniflərdə  oxuyan şagirdlərin  kurikulum sistemində dərs keçmək kimi bir vərdişləri olmadığından, onlar üçün bir növ ənənəvi dərs və müasir dərsin vəhdətini təşkil edən dərs prosesinin təşkili məqsədəuyğundur.  Doğrudur, onlarda müasir dərs vərdişi ibtidai siniflərdən formalaşmayıb, amma bugünki şagirdlərin kompyüter biliklərini nəzərə alaraq  müasir dərs sistemini onlara da tətbiq etmək olar.  Plutarx deyib: ”Şagird qab deyil ki, onu doldurasan, o məşəldir, onu yandırmaq lazımdır”. Müasir təlimə keçid dövründə bu şagirdləri kənara qoyub onlarla yalnız ənənəvi üsulda dərs keçməklə biz  onları” itirmiş” olarıq. Amma əksinə müasir üsulları onlara da tətbiq etdikdə bəhrəsi qənaərbəxş olur.  Bu cür dərs prosesində sinifdə passiv şagirdlər belə diskusiyada iştirak etməyə can atır, dəyərli fakt söyləyə bilməsi üçün araşdırma aparır. Bunu  şagirdlərin dərsə münasibətində açıq aydın görmək mümkündür, irəliləyiş varsa inkişaf da vardır.

Məqalənin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki müəllif tarix dərslərində 7-11 ci sinif şagirdlərini tədqiqata cəlb etməklə UKT dən əlavə digər yazılı mənbələrdə istifadə etməklə şagirdlərin yaradıcılığı axtarış təfəkkur qabiliyyətlərinin inkişafına təkan verən üsulları şərh etmişdir.

Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqalədə irəli sürülən müddəalarda göstərilən təlim üsullarından yuxarı siniflərdə dərs deyən tarix və digər humanitar fənn müəllimləri faydalana bilər.

Nəticə etibarilə qeyd etməliyik ki istər kurikulum tətbiq edilən siniflərdə istərsə də 7-11-ci siniflərdə keçirilən ənənəvi dərslər zamanı İKT və yeni təlim metodlarından istifadə etməklə təlim keyfiyyətini artırmaq olar.

                             Istifadə edilmiş ədəbiyyat.

1.V.Əliyev, İ.Babayev,A.Məmmədova” Ümumi tarix”, Bakı,”Aspoliqraf”, 2013.

2. Piriyev Vaqif. Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə, Bakı, “Nurlan”, 2003.

3. Sadıqov F.B Pedaqogika, Biznes Universitetinin nəşri. Bakı, 2006.

4. Paşayev Ə.X. Rüstəmov F.A. Pedaqogika “Çaşıoğlu” Bakı 2002.

                                                                   Гюльтекин Рустамова

Организация уроков по истерии Азербайджана и всеобщей  истории с применением ИКТ и дополнительных материалов.

Резюме

В статье автор отмечает, что внедрение новых технологий обучения, использование методов интерактивного обучения развивает мыслительную деятельность учащихся. У них формируется способность самостоятельно пополнять свои знания, проводить исследования. Далее автор отмечает большую роль презентаций, которую можно проводить в 5 – 7  классах при изучении истории. Для этого используются как ИКТ так и дополнительные материалы,  разные источники.

В статье так же отмечается эффективность сотрудничества учителя с учащимися и их совместной работы в поиске решений поставленной задачи. Предлагается внедрять методы интерактивного обучения на традиционных уроках. Отмечается так же, на таких этапах обучения учащиеся могут использовать информации, полученные  по интернету, и какие функции при этом они будут выполнять.

                                                                                     

                                                                                      Rustamova Gultakin

The organization of  lessons on istorii Azerbaijan and world history with the use of ICT and other materials.

                                                          Summary

      The author notes that the introduction of new learning technologies , the use of interactive methods developed cognitive activities of students. They formed their own ability to improve their knowledge , to conduct research . The author further notes the important role of presentations, which can be done in 5 - 7 classes in the study of history. It uses ICT as well as additional material from many sources.

     The article also noted the effectiveness of cooperation with teachers and students work together to find solutions to the problem. It is proposed to introduce interactive teaching methods in the traditional classroom. It is noted in the same way on these stages of learning , students can use the information obtained from the Internet, and what functions do they will perform.    

“Veb 2.0” alətlərdən istifadə etməklə Azərbaycan tarixi fənnindən açıq dərsin təşkili təcrübəsindən

Gültəkin Rüstəmova

                                                              S.Bəhlulzadə adına Xarici

                                                              Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın

                                             tarix    müəllimi

E-mail:  gultekin_xdtg@box.az

Rəyçilər: Namiq Əliyev

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Ramil Süleymanov “Demokratik Gənclər”İctimai Birliyinin direktoru.

 Sosial Servislər və Veb 2.0 Texnalogiyalar üzrə Beynəlxalq təlimçi/ekspert

Açar sözlər: fəaliyyət proqramı, "Veb-2.0" alətlərdən istifadə etmək, İnteraktiv təlim çərçivəsində qurulmuş dərs, Photopeach proqramında hazırladığım testlər, "ibtidai icma quruluşunun dağılması" adlı  link, sosial servislərin mövcud resursları,

Ключевые слова: программа деятельности, использование "Veb-2.0" cервиса,  урок, построенный в рамках интерактивного  обучения, тесты, приготовленные по программе Photopeach, линк под  названием «Распад первобытнообщинного строя», существующие ресурсы социальных сервисов.

Key words:  program activities, the use of "Web-2.0" Service, lesson, built in an interactive learning tests made ​​on the program Photopeach, link titled "Disintegration of primitive society," the existing resources of social services.

Təlim prosesinin planlaşdırılmasında  hər bir müəllim müəyyən  fəaliyyət proqramı müəyyənləşdirir: təlim məqsədlərinin yerinə yetirlməsindən əldə edilən nəticə və bu nəticələrə nail olmaq üçün həyata keçirəcəyi konkret iş planı.  Bu fəaliyyət proqramı müəllimə imkan verir ki, bununla qurulan təlim prosesinin əsas mahiyyətini tam dərk etsin və nəticədə bu prosesin planlaşdırılmasına daha səmərəli yanaşsın. Təlim prosesinin səmərəliliyi ilk olaraq təlim metodunun məqsədyönlü seçilməsindən aslıdır. Bununla əlaqədar olaraq fəal dərsin quruluşunda  əlverişli metod və texnaloji yanaşmadan  geniş stifadə edilməlidir. Dərs prosesində İKT-nin istifadəsi  yeni faktların yerindəcə öyrənilməsi,  müzakirəsi və keçilən mövzuya aid əlavə biliklərin əldə edilməsi baxımından praktik əhəmiyyətə malikdir.

Texnalogiyanın bugükü inkişaf sürətinə  gənc nəsil bizdən daha tez yetişir. Onlar daha sərbəst şəkildə bloqlar yaradır, sosial şəbəkələrin imkanları çərçivəsində informasiya mübadiləsi edir, slaydlar hazırlayıb paylaşır, hər yeni nəsl mobil telefonların imkanlarını bizdən daha tez aşkara çıxarırlar. Bu səbəbdən də onsuz da onların maraq dairəsinin mərkəzində olan müasir texnalogiyalardan istifadə etməklə, təlim prosesinə yaradıcı və rəqəmsal yanaşıb, öyrənmə prosesini cəlbedici formada həyata keçirməklə şagirdlərin  diqqətlərini bu sahədə məşğul saxlamaq lazımdır. Şagirdlərdə müəyyən olunmuş bacarıqların inkişaf etdirilməsində sosial şəbəkələrin rolunu diqqətdən kənarda qoymaq olmaz."Sosial şəbəkə" yalnız əyləncə xarakteri daşımır. Dünya təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, sosial servislərin mövcud resurslarından tədris prosesində  çox geniş istifadə olunur. Məsələn, facebook, tvitter kimi saytlardan daha çox ali məktəb tədrisində müzakirələrin aparılmasında istifadə olunur.

İnternetin imkanlarından biri də “Veb 2.0” texnologiyalarıdır. Şagirdlərin yaradıcı təfəkkürə malik şəxsiyyət kimi yetişdirilməsində “Veb 2.0” texnologiyalarının imkanlarından bəhrələnərək təhsilə tətbiq etməklə  daha  yüksək nailiyyətlər əldə etmək olar.

“Veb 2.0” texnologiyası nədir?  “Veb 2.0” internetdə fəaliyyət göstərən ikinci nəsl şəbəkə xidmətidir. Birinci nəsl- Veb 1.0 xidmətlərindən fərqli olaraq burada daha geniş imkanlar var. Pedaqoji imkanlara nəzər salaq:

· sərbəst şəkildə təhsilə aid səhifələr yaratmaq (məs. şagirdlərdə yaradıcı yanaşma aşılayaraq fərdi xüsusiyyətlərini inkişaf etdirmə baxımından diqqətinin təhsilə yönəldilməsi );

· açıq ,pulsuz , sərbəst və məqsədli şəkildə təhsilə aid elektron resursladan istifadə (əlavə materialların əldə edilməsi);

· qruplarda fəaliyyət göstərərək müzakirə-diskusiyalar təşkil etmək (qrup tapşırıqlarının həll edilməsi, mövzuların daha da dərindən qavranması məqsədilə   geniş müzakirə və fikir mübadiləsi);

· şagirdin bilik və bacarıqlarının qısa vaxt ərzində müəyyən edilməsi (onlayn testlər, təqdimatlar, sxem və cədvəllərin qurulması);

· şagirdlərə internet resurslarından düzgün istifadənin aşılanması ilə onların gələcəkdə üzləşə biləcəyi təhlükələrin qarşısının  alınması.

Şagirdin əldə etdikləri:

· yeni mövzunun müasir üsullarla öyrənilməsi;

· biliyin daha optimal şəkildə yoxlanılması;

· layihələrin  yaradılması və üzərində işlələmək;

· virtual kitabxanalar  və muzeylər təcrübəsinin qazanılması;

· tədrisyönümlü informasiyaların əldə edilməsi;

· bilik və bacarıqları nümayiş etdirmək məqsədilə   mövzuya fərdi yanaşma tərzinidən istifadə edilməsi;

· əməkdaşlıq etmək bacarığının əldə edilməsi.

Artıq bir çox ölkələrdə kompüter texnologiyalarından və internet resurslarından tədris prosesində müəllim və şagirdlərin səmərəli istifadə imkanları öyrənilib tətbiq edilməkdədir. Mütəxəssislər belə təlim prosesindəki dəyişiklikləri xüsusi qeyd edərək nəticələrin qənaətbəxş olduğunu vurğulayırlar. Bu dəyişikliklər təlimdə yenilik olmaqla yanaşı həm də dərsin canlı keçməsinə optimal şərait yaradır. 

Öz təcrübəmdə mən interaktiv təlim çərçivəsində qurulmuş dərs prosesində keçilmiş dərsin təkrarlanması məqsədi ilə oyun yarışlar keçirərək, dərsin ilk mərhələsindən şagirdlərdə xoş əhvali-ruhiyyənin yaranmasına çalışıram. Açıq dərslərin təşkilində "Veb-2.0" alətlərdən istifadə edilməsi şagirdlər tərəfindən kifayyət qədər maraqla qarşılanır, bu cür hazırlanmış tapşırıqları yerinə yetirərkən yorulmurlar.

Açıq dərsin ilk mərhələsini keçmiş dərsin təkrarı ilə başladım. Bugünkü mövzu həm də b ölmənin son mövzusu olduğu üçün testlərin hazırlanmasında  bütün b ölməni əhatə edən testlərdən istifadə etməyi məsləhət bildim. Bunun üçün "Veb-2.0" alətlərdən istifadə etməklə Photopeach proqramında hazırladığım testlərdən istifadə etdim (http://photopeach.com/album/ehuh8d). Proyektor vasitəsi ilə lövhədə göstərilən testlər müvafiq olaraq ibtidai icma dövrünü əks etdirən şəkillərin üstündə yerləşdirilmişdi, şagirdə 5 saniyə vaxt ərzində sualın cavabını tapmaq tapşırılır, vaxt bitəndə avtomatik olaraq sualın düzgün cavabı görüntülənir. Beləliklə də, qısa vaxt ərzində şagirdin cavabının səviyyəsi müəyyən olunur. Dərsin bu mərhələsinə təxminən 5 dəqiqə sərf olunur, oyun xarakteri daşıdıgından şagirdlərdə elə dərsin ilk mərhələsindən yüksək əhvali-ruhiyyə yaranır.

Açıq dərsdə istifadə edilən testlərdən nümunələri təqdim edirəm:

Testlərin bu şəkildə cavablandırılması başa çatdıqdan və şagirdlərin keçən dərsi tam mənimsədiklərinə  əmin olandan  sonra isə dərsin yeni mərhələsinə keçid alırıq.

    

     Yeni  mövzunu elan etdikdən  sonra  qısa mühazirə şəklində dərsin məğzini şagirdlərə çatdırıram. Poverpoint proqramında əvvəlcədən hazırlanmış təqdimat şagirdlərin diqqətinə çatdırılaraq orada ibtidai icma quruluşuna aid şəkillər barəsində fikirləri soruşulur. Bunun üçün müəllim öz bloqundakı resursa keçid edir-http://gulyarustamova.blogspot.com/ -buradan " ibtidai icma quruluşunun dağılması " adlı http://ru.calameo.com/read/0029476763f007d014677 linkə daxil olur. Səhifələr ekrana gəldikcə şagirdlərin  dərsə marağınin  getdikcə  artdığını müşahidə edirəm  . Nəhayət belə bir sualla şagirdlərə müraciət olunur:

Şagirdlər   lövhədə nümayiş edilən illüstrasiyalar barədə öz fikirlərini söyləyirlər: ibtidai icma quruluşuna aid əmək alətləri, ibtidai icma quruluşuna aid yaşayış məskənləri, əmək alərlərinin sadədən mürəkkəbə döğru inkişafı və s. Bundan sonra  lövhədə  tədqiqat  sualı  nümayiş  olunur.

                              

Şagirdlər tədqiqat sualını işləmək üçün qruplara bölünür, bunun üçün onlar  1, 2, 3, 4, 5,6  sayaraq (sinifdə 30 şagird var) 5 qrupa bölünürlər. Sonra  hər say əvvəlcədən müəyyən edilmiş yerdə  keçib əyləşir.   Dərs başlamazdan əvvəl   rəqəmlər yazılıb və parta üzərində yerləşdirilmişdir. Şagirdlər yerlərinə keçdikdən sonra, hər qrup üçün hazırlanmış iş vərəqləri onlara paylanılır. Tədqiqat aparmaq üçün onlara 10 dəqiqə vaxt ayrılır, vaxta dəqiq əməl edə bilmələri üçün proyektorla lövhədə saat  nümayiş etdirilir. Şagirdlərin tədqiqat sualını işlədikləri vaxt ərzində, müəllim onları müşahidə edir, sualı necə müzakirə etməklərinə, əməkdaşlıq etməklərinə nəzarət edir. Vaxt bitir, qruplar işlərini təqdim edirlər. Yenidən tədqiqat sualı oxunur, bu suala cavab tapa bilmək üçün qruplara verilmiş tapşırıqlar dinlənilir. Qruplara aşağıdakı tapşırıqlar verilib:

                      

      

Bundan sonra qrupların işi dinlənilir, məlumat mübadiləsi edilir və ümumi nəticəyə gəlinir.

 Məlumatların mübadiləsi üçün 7 dəqiqə vaxt ayrılır. Dərsin növbəti mərhəəsində qruplara əlavə tapşırıqlar verilir, bu tapşırıqların yerinə yetirilməsinə 5 dəqiqə vaxt ayrılır.  
     

        

                                                                                                  

Sualların dinlənilməsinə də 5 dəqiqə vaxt ayrılır, suallar dinlənilir, cavablara əlavələr edilir. Qruplar növbəti tapşırığı da yerinə yetirib əyləşirlər. Dərsin sonunda keçən vaxt ərzində mövzular necə mənimsənildiyini müəyyən etmək üçün test-sorgu aparılır. Bunun üçün növbə ilə hər qrupun bir nümayəndəsi http://www.banktestov.ru/test/?id=21578 linkinə daxil olub bu sualları cavablandırır.

                           

       Dərsin sonunda  ekranda şagirdlərin səviyyəsini göstərən tablo açılır. Testlər düzgün qiymətləndirildiyində maksimum bal 25 olaraq müəyyənləşdirilmişdir. 25 bal toplayan qrupun  işi "əla", 20 bal toplayanın qrupun işi " yaxşı", 15 bal toplayan qrupun işi isə "kafi"   qiymətləndirilir. Bu proses üçün 10 dəqiqə vaxt ayrılır. Dərsin sonunda (3 dəqiqə) qiymətləndirmə və refleksiya aparılır.

      

Ev tapşırığı olaraq şagirdələrə qrup tapşırıqlarında yerləşdirilmiş linklərdən istifadə etməklə esse hazırlamaq tapşırılır: http://az.wikipedia.org/wiki/Sar%C4%B1%C3%A7oban_kurqan%C4%B1     və

       http://www.gomap.az/info/Description.aspx?pID=1501730

Dərsin əvvəlində şagirdlərin diqqətini qrup tapşırıqları olan səhifələrdəki kodlaşdırılmış yazı cəlb edir, orada yazılanlar şagird üçün maraqlıdır. Müəllim şagirdlərin marağını dərsə yönəltmək məqsədi ilə, onlarla belə bir razılığa gəlir: orda yazılanları dərsin sonunda açıqlayacağam, amma  onu necə düzəltməyi qalib qrupun üzvlərinə öyrədəcəyəm. Şagirdlər dərs prosesi boyu qalib gəlməyə və müəllimdən nəinki orda nə yazıldığını öyrənməyə, hətta o kodlaşdırmanı necə edəcəklərini öyrənməyə çaışırlar. Təcrübə göstərdi ki, bu, şagirdlər üçün əla stimul oldu. Bu kod  http://qrcoder.ru/ hazırlanıb, yalnız nəzərə almaq lazımdır ki, bizim əlifbadakı  bəzi hərfləri burda yazmaq olmur .

       http://qrcoder.ru/?d=hamiya+basharilar%21%21%21&s=4

Beləliklə "Veb-2.0"alətlərdən istifadə etməklə qurduğum dərs prosesi yüksək əhvali-ruhuyyədə və əla mənimsənilmə göstəriciləri ilə başa çatdı.

  Məqalənin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, müəllif  ilk dəfə olaraq "VEB-2" alətlərdən istifadə etməklə Azərbaycan  tarixi fənnindən VI sinifdə “İbtidai icma quruluşunun dağılması” mövzusunda keçirdiyi dərsin gedişini şərh edərək  aldığı  nəticələrdən bəhs edir və "VEB-2" alətlərdən istifadə təcrübəsini bölüşür.

Məqalənin praktik əhəmiyyəri və tətbiqi. Müəllifin bu iş təcrübəsi yalnız  tarix müəllimləri üçün deyil, həm də digər fənn müəllimləri üçün də örnək ola bilər.

Nəticə etibarilə deməliyik ki,  yeni təlim texnologiyalarından, o cümlədən, "VEB-2" alətlərdən istifadə dərsləri müasir  tələblər səviyyəsinlə qurmaq, və onunların  səmərəliliyini artırmaq olar.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1.Veysova Z. "Fəal/ interaktiv təlim: müəllimlər üçün vəsait". UNİCEF, 2007

2.A. Məmmədova, Ümumi tarix -6-cı sinif, Müəllim üçün metodik vəsait, ASPOLİQRAF, Bakı-2013,

3.A Məmmədova, Ümumi tarix, 6-cı sinif üçün  iş dəftəri,ASPOLİQRAF, Bakı-2013,

4.  V.Əliyev,İ.Babayev,A.Məmmədova, Ümumi tarix 6-cı sinif üçün dərslik, ASPOLİQRAF, Bakı-2013,

    5. R. Süleymanov, A. Abuşov, BOOK- Ve and Sosila Servises (1).docx-Biz və sosial servislər   http://ru.calameo.com/books/00255405046d756b5dd2f

Гюльтекин Рустамова

Из опыта организации открытого урока по истории Азербайджана с использованием  «Veb 2.0» сервиса

 Резюме

Автор статьи освещает открытый урок, проведенный ею  в 6-ом классе по истории Азербайджана на тему «Распад первобытнообщинного строя». На  уроке  были использованы новые интерактивные методы обучения, как мозговая атака и  метод  обсуждения. На уроке также  были применены   ИКТ. Автор впервые использует компьютерную программу  Photopeach для составления тестов и  «Veb 2.0» сервиса.

В статье разъясняется принцип работы программы  Photopeach и   «Veb 2.0» сервиса.

 Автор отмечает, что применение  ИКТ  и интерактивных методов обучения повышает интерес учащихся к уроку, активизирует их, и тем самым способствует повышению эффективности урока.

                                                                                                        Rustamova Gultakin

From the experience of organizing an open lesson on the history of Azerbaijan, using the «Web 2.0» service

 Summary

The author highlights the open lesson conducted by it in second class on the history of Azerbaijan on " The collapse of primitive society ." At the lesson used new interactive teaching methods like brainstorming and discussion method . At the lesson were also applied ICT . The author first uses a computer program to compile Photopeach tests and «Web 2.0 " service.

The article explains how the program works and Photopeach «Web 2.0 " service.

The author notes that the use of ICT and interactive methods of teaching increases students' interest in the lesson , activates them , and thereby enhances the effectiveness of the lesson.